In alle milieus werd het huwelijk vooral beschouwd als een belangenkwestie en pas in de tweede plaats als een gevoelskwestie. Huwelijkspartners waren bijna altijd afkomstig uit dezelfde sociale klasse. Je maatschappelijke positie verbeteren door een huwelijk buiten je klasse was er voor het gewone volk bijna nooit bij. Mensen zochten bij voorkeur in de eigen woonplaats. Je ontmoette elkaar bij het werk, bij de kerk, op feesten, bij kermissen of bedevaarten. Wie toch een partner zocht buiten het eigen dorp ging vaak niet verder dan een straal van zo'n 10 km. Als een meisje een vriend had uit een ander dorp, werd deze nieuwkomer vaak als een vreemde vogel gezien. Hij moest zich tegenover de plaatselijke huwelijkskandidaten verdedigen en vechtpartijen kwamen dagelijks voor.

Een bastaard of een onwettig kind is verwekt en geboren buiten het huwelijk. Tussen 1750 en 1850 nam het aantal onwettige kinderen enorm toe. In de 100 jaar ervoor kwamen ze bijna niet voor. Hoe kan dat ? Sommigen leggen een verband met de groei van de arbeidersklasse. Anderen menen dat het feit dat vrouwen vaker buitenshuis gingen werken een rol speelde. Ze verhuisden naar de stad waar geen sociale controle van ouders en buren was. De economische situatie van de late18e en het begin van de 19e eeuw speelde wellicht ook een rol. Door de toenemende armoede stelden koppels het huwelijk langer uit. De periode tussen de puberteit en het huwelijk werd daardoor langer. Seksualiteit voor het huwelijk was volgens de kerk uit den boze. Dit naleven moet voor jongeren de nodige frustraties hebben opgeleverd !

De meeste onwettige kinderen werden geboren bij dienstmeiden, dagloonsters, spinsters en fabrieksarbeiders. Dienstmeiden werden vaker aan seksueel misbruik blootgesteld. Ze waren direct afhankelijk van hun baas, waardoor ze handtastelijkheden moeilijk konden vermijden en bewijzen.

De toekomst voor ongetrouwde moeders was niet rooskleurig. Zwangere vrouwen deden er vaak alles aan om de vader alsnog te strikken voor een huwelijk. Lukte dit niet dan restte werkeloosheid en armensteun. Slechts 40% van de vrouwen slaagde erin om na de bevalling alsnog te trouwen. Sommige vrouwen verhuisden naar de stad om hun zwangerschap te verbergen en de familie de schande te besparen.

Een jonge man trad pas in het huwelijk als hij in zijn eigen onderhoud kon voorzien. In crisistijd werd het huwelijk dan uitgesteld tot betere tijden. Fabrieksarbeiders en werkmannen trouwden gemiddeld boven de 30, vrouwen boven de 25 jaar. Boerenzonen moesten wachten tot het overlijden van hun vader en konden dan de boerderij overnemen. Ook was er een grote groep die niet trouwde, ongeveer een derde. Pas tegen het einde van de 19e eeuw daalde, met het intreden van de industriële revolutie, de huwelijksleeftijd snel.

Ouderlijke toestemming was nodig voor jongens beneden de 25 en meisjes beneden de 21 jaar. Op drie achtereenvolgende zondagen werd het aanstaande huwelijk aangekondigd. Wanneer er geen bezwaar werd gemaakt, verklaarde de ambtenaar van de burgerlijke stand de echtgenoten tot man en vrouw. Velen kozen daarnaast ook nog voor een kerkelijk huwelijk. Zeker in de oudste huwelijksakten zie je vaak dat bruid of bruidegom of hun ouders niet in staat waren te ondertekenen. Akten van de Burgerlijke Stand worden altijd in tweevoud opgemaakt. Een gaat naar de gemeente waar de gebeurtenis plaats vond. De ander gaat via de rechtbank naar het provinciale archief. Voor de kerk was het huwelijk belangrijk : er moesten veel kinderen worden voortgebracht, partners konden elkaar wederzijds steunen en het diende voor de inperking van 'de vleselijke lusten'. Huwelijken werden bijna altijd gesloten in de woonplaats van het meisje.

Een huwelijk kon ook nietig verklaard worden door de scheiding van tafel en bed. Het gemeenschappelijke leven van de echtgenoten werd dan opgeschort. Ze hoefden niet meer samen te wonen en waren niet meer gehouden aan de echtelijke plichten. Het nadeel was dat de partners gehuwd bleven en niet konden hertrouwen. Met de Franse wetten van 1792 werd scheiden eenvoudiger. Het aantal feiten waarop het werd toegestaan waren echter beperkt tot overspel, gewelddaden, mishandelingen en veroordeling tot een vernederende straf. Vanaf de jaren 30 van de 20e eeuw werden de toelatingseisen voor echtscheiding versoepeld.

Het overlijden van een van de partners was de meest voorkomende reden om het huwelijk te ontbinden. Echtscheidingen kwamen vrijwel nooit voor. "Wat God heeft verbonden, zal een mens niet scheiden" heette het.

In deze stamboom ben ik enkele echtscheidingen tegengekomen. Jacobus Verra trouwt in 1907 met Maria van Hees. Zij zijn beiden 20 jaar oud. Een maand later wordt hun dochter Adriana geboren. De scheiding wordt uitgesproken in 1911 op verzoek van Maria. Er wordt geen verzet aangetekend. Helaas wordt de reden van de scheiding niet in de akte vermeld. Nel Spierenburg trouwt in 1933 op 17 jarige leeftijd met Abraham van Polanen. Bij vonnis van de rechtbank van 's-Gravenhage werd dit huwelijk in 1946 ontbonden.

Vanaf de jaren 80 van de 20e eeuw komen echtsheidingen veelvuldig voor...........

Na het overlijden van de partner werd er soms hertrouwd. Mannen hertrouwden sneller dan vrouwen. Zo'n derde deel van de mannen hertrouwde binnen een jaar na het overlijden van de echtgenote. Het rouwproces van de vrouw duurde langer, ongeveer negen maanden en moest publiek gemaakt worden. Hoe meer kinderen een weduwe had, hoe langer het duurde voor ze opnieuw trouwde. Ook de leeftijd van de kinderen speelde daarbij een rol. Vrouwen die zich financieel konden redden hertrouwden niet zo snel en gingen vaak inwonen bij een zoon of schoonzoon. Een weduwe kwam vaak in een verslechterde materiële situatie terecht. Ook stond de maatschappij negatief tegenover een tweede huwelijk voor vrouwen. Dit werd aangezwengeld door de kerk. De kerk was geen voorstander. De vrouwen werden gehekeld omdat ze hun lusten niet zouden kunnen bedwingen ! De enige rechtvaardiging was dat de partners elkaar konden steunen. Hertrouwen bij weduwnaars was meer geaccepteerd. Zij konden de zorg voor de kinderen gebruiken als reden. Werken in het huishouden was voor mannen nog een taboe !

 

In deze stamboom staan meerdere mannen die drie of zelfs vier keer zijn getrouwd ! Zoals

 Charles Piket (1655-1716) met Rachel Claes (in 1677), met Cornelia Peereboom (in 1700), met Jannetje Glaude (in 1702) en met Annetje van Houten (in 1705).

Abraham Anslijn (geboren 1686, Leiden) trouwt  in 1706 met Elisabeth Querin, met Teuntje (van) Hoogelande in 1726 en in 1728 met Jannetje Lambooij.

Gerrit van der Klugt (1735-1797 Leiden) huwt in 1758  Lena Groenewegen; in 1761 Marijtje van den Boon en in 1762 Jaapje van der Waard.

Floris van der Laan (1761-1828) trouwt met Machteld Kors (in 1785), met Claasje de Tombe (in 1787), met Johanna Laars (in 1796) en met Catharina Karlie (in 1821).

De dichtsbijzijnde in de lijn (vijf generaties terug) en daardoor natuurlijk de meest interessante is Bart (Bartholomeus) Opdendrees ! Hij trouwt maar liefst vier keer !   

Hij is de opa van mijn oma Johanna Paulina van Haastrecht. Bart is op 8 maart 1825 geboren op de IJzerengracht wijk 5 L, nr 66 in Leiden. In 1844 is hij vanwege broederdienst vrijgesteld van militaire dienst. In het militieregister wordt hij beschreven : plat gezicht, hoog voorhoofd, blauwe ogen, gewone neus, kleine mond, kleine kin, ronde wenkbrauwen, blond haar en 1.664 meter lang.           

Van beroep is hij onder andere schoenmaker en kastelein (tapper). Hij trouwt voor de eerste keer in 1851 met Maria Regeer. Uit dit huwelijk wordt in 1852 een zoon geboren, Johannes Jacobus. Deze overlijdt twee maanden voor zijn moeder in 1857. Maria is dan pas 36 jaar. Na haar overlijden hertrouwt Bart na drie maanden met Johanna Schalkwijk. Zij krijgen drie kinderen waaronder de moeder van mijn oma. Binnen vier maanden na de dood van Johanna hertrouwt hij met Maria Terleng in 1866. Zijn vierde vrouw Johanna Bannink is weduwe en 14 jaar jonger. Zij trouwen in 1883. Er zit zes jaar tussen het derde en vierde huwelijk.         

Johanna verhuist in 1901 naar het Minnehuis in Leiden, een gereformeerd opvanghuis voor arme oude mannen en vrouwen.                               

Bart overlijdt 23 juli 1904; Johanna op 19 juni 1917.

 

Opmerkelijk :

Jan van der Nat (1708 Leiden-1765 Leiden) trouwt binnen twee weken na het overlijden van zijn eerste vrouw Susanna Piket met Elisabeth de Hoop. Susanna overlijdt op 3 februari 1742 en hij hertrouwt Elisabeth op 16 februari 1742. Elisabeth of Lijsje is 14 jaar jonger dan hij. 

Er is vaker een behoorlijk leeftijdsverschil tussen echtelieden. Gardina de Kleijn is 21 jaar jonger dan haar man Johannes Tonen; Jan de Klein is 16 jaar ouder dan zijn vrouw Maagdelien Edelbroek; Hanna de Klein is 12 jaar jonger dan haar man Johannes van Leemkolk; Dirk de Kleijn en Dina Knoop schelen mogelijk 17 jaar; Steven Edelbroek en Mechteldje Sprang 14 jaar.

Het huwelijk van Gijsbertus Citteur en Elisabeth van de Pol duurt acht maanden. Elisabeth overlijdt in het kraambed, één dag na de geboorte van hun dochter Gerrigje in 1884.

Marijtje van den Boon overlijdt in 1761 vijf maanden na haar huwelijk met Gerrit van der Klugt.

Johannes Schalkwijk en Rachel de Rooij zijn daarentegen maar liefst 68 jaar een echtpaar. Zij trouwen in 1797 in Leiden. Johannes wordt 88 jaar en Rachel 94 jaar oud ! Nu nog uitzonderlijk !

Christiaan Brouwer trouwt in 1743 met Jannet Coppij. Dit huwelijk zal 64 jaar duren !

Sommigen (her)trouwen op latere leeftijd : Charel Piket is 70 als hij trouwt met Catharijntje Jans. Jan Natwel trouwt als hij 64 jaar is. Jacobus van de Voorde is 62 jaar; zijn vrouw Maria van den Berg 60 jaar. 

Maar dan Dirk de Klein.............. ! Hij trouwt in 1920 met Gertrudis Johanna van der Maat. Hij is 79 jaar.........zij 48 jaar.

                                                      

Als Casper Pilanen  (weduwnaar van Johanna Maas) in 1802 trouwt met Johanna Smit (weduwe van Jacobus de Cler) heeft hij vijf kinderen en zij drie.

Grote gezinnen zijn gewoon.

Zo hebben Casper Kleijn (1812-1866) en zijn vrouw Catharina van Dort (1818-1908) maar liefst 13 kinderen !

De moeder van mijn oma, Jacoba Paulina Opdendrees heeft voordat zij trouwt met Johannes van Haastrecht drie kinderen gebaard waarvan de vader onbekend is. Zijn de drie kinderen van dezelfde vader ? Of juist van verschillende ? Dat zal wel altijd duister blijven............De kinderen krijgen bij de burgerlijke stand de achternaam van hun moeder Opdendrees.

De oudste twee, Hendrica en Jacob, zijn slechts 20 maanden oud geworden.

Jacoba Opdendrees trouwt in 1893 met Johannes van Haastrecht. Hij erkent oma als zijn dochter en zij draagt om die reden zijn achternaam. Ook van Johannes is trouwens  de vader onbekend. In 1894 wordt dochter Alida geboren. Helaas overlijdt Johannes al in 1895. Jacoba blijft met twee kleine kinderen achter. Ze is wasvrouw van beroep. In 1901 hertrouwt zij met Jan van Straalen. Hij erkent hun dochter Wijnda, geboren in 1898.

Jan overlijdt in 1921; Jacoba in 1929.

Trees, haar kleindochter en mijn moeder, is dan één jaar. Zij heeft haar oma dus niet gekend. Haar oudste zus Lina had een vage herinnering aan haar oma.

 

Bronnen :

* www.wiewaswie.nl

* www.tiggelen.net/nl

* www.erfgoedleiden.nl